“Бердіқожа батыр” поэмасы

---

---

---

---

---

І

Сыр бүккен Сарыарқаның белеңдері,
Шақырса көңіл, шіркін, елеңдеді.
Көкжиек көсіледі жүрген сайын,
Мүлгіген мұңды қозғап тереңдегі.
Тау мен тас шежіресін тарқатпаса,
Біледі өздігінен адам нені?
Тілдескен кең даламен емін-еркін,
Бозторғай бақыттырақ менен гөрі.
Жотада шөккен нардай бір мола тұр,
Өркешін мұжып біткен заман желі.
Мөлдіреп қара жердің көз жасындай,
Ағады дәл түбінен Дағанделі.
Бақанас, Көксаламен қолтықтасып,
Құяды Аягөзге одан бері.
Арқаның өзендері жамыраған,
Ұйқастай үндеседі өлеңдегі.
Ежелде Көкшетеңіз аталатын –
Балқаш көл барлығының барар жері.
Өшпестен осы өлкеде әлі жатыр,
Батырдың Бердіқожа табан мөрі.
Талайлар жорық салған бұл кең дала,

Шыққандар оза шауып мыңнан дара.
Адаспас бұрынғының шиырынан,
Даланың жұмбақ сырын білген ғана.
Әйгілі Бердіқожа батырдікі,
Құлазып кер жотада тұрған мола.

Жалт етіп, дүние көзден бұл-бұл ұшып,
Бір ізден бір із қалар артқа түсіп.
Қазақтың айқаспенен өмірі өткен,
Батырлар ат үстінде ажал құшып.
Зираты Бердіқожа осы екенін,
Анықтап жазып кеткен Машһүр Жүсіп.

Тарихтың тамыр тартқан ар жағынан,
Айналдым Машекеңнің аруағынан.
Артына мол шежіре тастап кеткен,
Қазына бағасы артық бар ма бұдан?
Көз жазып қалар ма едік ол болмаса,
Халықтың ел қорғаған ардағынан?
Көргеннің арманы жоқ әулиені,
Қызырдың ұстағандай бармағынан.
Ел үшін еңіреген сол ерлерді,
Жаратқан жарылқасын алдарынан!

Айтқанда Бердіқожа батыр жайын,
Аруақты мен де неге шақырмайын?
Үнемі ұйқыдағы кекті оятып,
Намыстан найзағайдай шатырлайын.
Алыстан орағытып сөйлей бермей,
Төтелеп, тура тартып, жақындайын.

Өз сөзі – әр ақынның өзіне сын,
Талығып таңда кейде көз ілесің.
Тарихын Бердекемнің суыртпақтап,
Ақтардым қазақ-қырғыз шежіресін.
Ажалы қырғыздардан болғандығын,
Білгенде бордай босап езілесің.
Екі оттың ортасында қалғандай боп,
Өзіңді ыңғайсыздау сезінесің.
«Бір туған бауырмыз!» деп құшақтасқан,
Қалайша ағайыннан безінесің?..

Бәрі де көрініп тұр көзі барға,
Жараны жасырғанмен жазылар ма?
Бізден де кейінгіге болсын сабақ,
Айтайық айтатұғын кезі барда.
Өтірік елжіреуден не шығады,
Шындықтың себі тиер сөз ұғарға!

Көрінер біреулерге сөзім оғаш,
Жадағай, жалған сөйлеу – жаныма қас.
Ойласаң екі бауыр қырқысқанын,
Аласың еріксізден көзіңе жас.
Айтқаннан бастан өткен ақиқатты,
Арасы егіз елдің ажырамас…

ІІ

Көненің бұлдырайды алыс күні,
Сынаған сайыстарда намыстыны.
Арықтың кіндігінен Бердіқожа,
Ішінде Ұлы жүздің Шанышқылы.
Айқасып Абылайдың заманында,
Тұқыртып жерге тыққан не күштіні.

Жан екен жаудан қайтпас ердің сойы,
Байырғы атажұрты – Шыршық бойы.
Ат жалын тартып мініп қаршадайдан,
Ел қорғау жатса-тұрса болыпты ойы.
Мыңғырған мал бітіпті әкесіне,
Өрістеп бес мың жылқы, он мың қойы.

Болғанмен жер қайысқан бүгін малың,
Кім білсін не боларын ертең халің?
Бүлінсе ел іргесі бүтін жатқан,
Шырылдап отқа түсер шыбын жаның.
Ұмытпас ешқашанда біздің қазақ,
Жоңғардан қынадай боп қырылғанын.

Қасірет ел есінде сол бір қалған,
Аузымен ақындардың сан жырланған.
Толғасаң ғұмыр бойы таусылмайтын,
Қым-қуыт, қилы-қилы тағдыр болған.
Қалғанда атамекен жат қолында,
Батырлар кірпік ілген ат жалында.
Асынған бес қаруын Бердіқожа,
Қайғыға қалың елі батқанында.
Ұрандап Ұлы жүздің қолын бастап,
Қаһарға мінді жауға шапқанында.
Бөрідей қойға тиген бөріктірді,
Алатау, Қаратаудың қапталында.

Төгілтіп тебінгіден қанды көбік,
Сартылдап Сарыарқада салды жорық.
Атойлап ол шықпаған төбе бар ма,
Осынау ұлан-байтақ жерді қорып.
Қабанбай, Бөгенбаймен қатар шапты,
Сұрапыл шайқастарда жауды жеңіп!

Өлем деп Бердіқожа ойламастан,
Ізденіп келген жауға майдан ашқан.
Ерлігі шежіренің әр бетінен,
Таңбадай көрініп тұр тайға басқан.

Шайқаста Шыңғыс пенен Алакөлде,
Жайылып даңқы кетті тамам елге.
Сілтеген қылышынан жаудың басы,
Алмадай ұшып түсті қара жерге.

Табатын қысылғанда табанда айла,
Батырдай Бердіқожа адам қайда!
Соғыста Шыңғыстағы рас болса,
Ақбозын түсіп берген Қабанбайға.

Ақбозбен ер Қабанбай сонда шапқан,
Суырылып жеке дара көп жасақтан.
Жау шебін жалғыз барып бұзған екен,
Құтқарып қалың қолды қан-қасаптан.

Сарбаздар лап қойғанда соңына ерген,
Сілкініп тау мен дала күңіренген.
«Кім, – депті, – ақбозбенен дара шапқан?» -
Сүйсініп хан Абылай мұны көрген.

Сол жолы Қабанбайдай ердің ері,
Дарабоз атанғанын ел біледі.
Ақбозды қайтып алмай Бердіқожа,
Ағасын айтқанына көндіреді.

Жаудырып Қабанбайға ақ тілекті:
«Боз тұлпар енді иесін тапты!» – депті.
Жапырып жауды жеңген батырлардың
Айбыны асқақтаған көк тірепті.
Дүркіреп көшкен бұлттай, уа, дариға,
Солар да дүниеден өтті-кетті.

Айқаста бірін-бірі жауға алдырмас,
Сенімді серікті кім арман қылмас.
Жорықта тізе қосқан, үзеңгілес,
Қабанбай Бердіқожа болған сырлас.

Батырлар достыққа адал, сертке бекем,
Сыйласып өле-өлгенше өткен екен.
Қорғаған арпалысып ел мен жерін,
Демеген жанталасып таққа жетем.

Сөнбесе тірлігінің жанған нұры,
Ол кезде екі айтылмас хан жарлығы.
Қаһарман Бердіқожа Абылайдың
Сенімді батырының болған бірі.
Төрт тұлпар Ежен ханға тарту тартып,
Бір аңыз Қытайға да барғандығы.

Қалмақты қазақ жеңген сол соғыста,
Майданға түскен жас та, қартамыс та.
Сақталып ел жадында ерлік жыры,
Қалыпты кейінгіге қанша нұсқа.
Есте жоқ сонау ескі замандарда,
Кім білсін кімдер өтті арпалыста?
Білеміз халқын қорғап қан кешкенін,
Күлтегін, Қобыланды, Алпамыс та!
Солардың жалғасы еді Бердіқожа,
Ерлікпен аты шыққан алты Арысқа.
Тұқымын тұздай құртқан жоңғарлардың,
Қалдырмай қара тұяқ қалтарыста.
Жасырмай айбалтасын жанындағы,
Арман не алыстан кеп жау соғысса.
Кектесіп, қан төгісіп не болғаны,
Туысқан, тамыры бір ел шабысса?

Жоңғардың басылғанда дүрбелеңі,
Қырғыздар қиқу салды іргедегі.
Қимаса белдеуіңді өз бауырың,
Қашықтан енді батып кім келеді?
Сүйекке өшпейтұғын таңба түсіп,
Көңілдің көпке мәлім кірлегені.

Арасы ағайынның неге ушықты?
Қырғыздан Садыр деген содыр шықты.
Қасқырдай шуылдатып қойға шапқан,
Үйсінді өрде жатқан сан үркітті.
Созаққа дейін жетіп ойран салып,
Тұтатып соғыс өртін қоңырсытты.

Хан сайлап өзін-өзі зұлым Садыр,
Күшейді алашапқын, абыр-сабыр.
Қоймады қырғыз жағы қой дегенге,
Құнықты оңай олжа табылса бір.

Садырдың ел есінде қағынғаны,
Сөккені күтірлетіп қабырғаны.
Көсілген Көсегенің көк жонында,
Шырылдап Ботбай, Шымыр шабылғаны.

Қосылып Есенқұл да бір жағынан,
Тыныштық кетті ойдағы, қырдағыдан.
Жайыл да айналасын жайпап жатты,
Жыртқыштай қан сорғалап тырнағынан.

Жалданған күдірейіп желкелері,
Іледен бері қарай ентеледі.
Демеді қаһарына қазақ мінсе,
Қаңбақтай жел аударған төңкереді.
Шыдатпас аласұрған ашу-дұшпан,
Кек қуса, кім болса да қан төгеді.

Араздық төбелеске тізгін бермек,
Бәледен бәле туса қырғын келмек.
Таласса бір түлкіге екі бүркіт,
Қызығын жемтігінің құзғын көрмек.
Айтады қырғыздардың шежіресі,
«Іленің түстік жағы біздің жер» деп.

Білмей ме қазақ көне ел екенін,
Ұйтқысы татулық пен берекенің.
Ыстықкөл, Алатау да түбін қуса,
Ежелгі Үйсіндердің жері екенін.
Сыятын қазақ-қырғыз қашан болсын,
Шалқыған дүниенің кең екенін.

Алдырған мал ашуы – жан ашуы,
Аз емес өткендердің адасуы.
Болған іс Абылайдың заманында,
Қонысқа қазақ-қырғыз таласуы.

Есенқұл, Жайыл менен Садыр сотқар,
Сыңайы болмаған соң енді тоқтар.
Аттанды барымтаға қазақтар да,
Қыстырып тақымына қанды шоқпар.

Пенденің бас көтерсе зұлымдығы,
Ұмытар бал жаласқан бұрынғыны.
Ақситып арыстандай азуларын,
Екі жақ жұлып түсті бірін-бірі.

Алладан зауал емес жеке келген,
Қырқыстан халық талай жапа көрген.
Айқаста Құлжабасы қушоқыда,
Шапырашты – Дәулет, Қаумен, Жәпек өлген.
Дейсің деп қайте қояр сабыр сақтап,
Абылай алаңдамай жата берген.

Қайсы бір қапы кеткен айтам ерді,
Ботбайдың ту ұстары – Жайсаң өлді.
«Жайсаңның жотасы» деп атап кеткен,
Батырдың қаны сіңген майса белді.

Қазақтан қанша батыр болды қаза,
Шабынды аш бурадай Бердіқожа.
Аймаққа ат жететін хабар салды,
Бермесін біліп қырғыз енді маза.

Асынған төрт мың қолмен қару-жарақ,
Сау етіп жетіп келді Көкжал Барақ.
Қомданып сарбаздары жау қайдалап,
Қырандай жұтынады қанды балақ.

Қоздырса батырлардың көк перісін,
Дүлейдің қанын судай төкпегі шын.
Қос батыр тізе қосып барды дейді,
Алдынан Төле бидің өтпек үшін.

Ызалы батырлардың түрін байқап,
Төле би көп отырды басын шайқап:
«Өрт салды-ау өшпейтұғын, – деп өкінді, -
Екі елдің арасына өңкей найсап.

Қазақ пен қырғыз бастан не кешпедік,
Қай жерде есе бермей өңештедік?
Биенің екі емшегі не болмаса,
Түйенің екі өркеші емес пе едік?

Не жетті қылыш сілтеп қан төгердей,
Қазанын қазақтың кеп төңкерердей?
Садырды түлен түртіп жүрген шығар,
Тобырға тыныштық жоқ тентек өлмей?!

Асығыс іс қылмайық, толғаналық,
Алдымен кеңеселік ханға барып.
Қырғызды қырып салу қиын емес,
Ойланар өздері де – ол да халық!».

ІІІ

Кіргенше тыным таппас адам көрге,
Алынбас қамал бар ма табанды ерге?
Сол кезде хан ордасы отыр екен,
Әзіреттің қарасуы деген жерде.

Биліктен бойың аспас қарғысаң да,
Жиылып би мен батыр келді сонда.
Барақ пен Бердіқожа сарбаздары
Даланы дүбірлетіп көмді шаңға.

Төле би ханға бәрін баяндады,
Қызыл тіл жорғалады, аяңдады.
Қызғыштай көлін қорғап шырылдаған,
Ел үшін отқа түсті, аянбады.

Би сөзі қыннан қылыш суырғандай,
Апшысын Абылайдың қуырғандай:
«Хан ием, қырғыздардың қылығынан,
Болып тұр, – деді, – жүрек суынғандай.

Жоңғардың жүр ме кегін жоқтағалы?
Садырдың қан төгуі тоқтамады.
Қазақты қаптап келіп шапқан қалмақ,
Бұларды бекер емес шаппағаны.
Албаннан Райымбек хабар берді,
Көп болды ол да тыныш жатпағалы.
Әзір тұр Сізді күтіп, тізгін тартып,
Батырлар «Аттан!» десең, аттанады!
Су сеуіп дер кезінде өшірмесек,
Қоламта қоздай берсе шоқтанады»…

Төленің жайсыз тиіп бұл хабары,
Абылай ашуланып сұрланады:
«Сазайын тартар, – деді, – Садыр залым,
Кеселі көпті шарпыр бір жаманы?!».
Сонан соң батырларға назар салды,
Дегендей қолды бастап кім барады?
Үн-түнсіз Бердіқожа отырғанда,
Төле би иек созып, ым қағады:
«Хан ием, – деді, сонда Бердіқожа, -
Садырдың жоқ қой бізге қылмағаны.
Қазақтың даласына көз алартар,
Қырғыздың таудан төмен құлдағаны.
Садырдың басынғаны бастан асты,
Бір сұрау бар емес пе суға-дағы?
Құлақтан кетер емес күндіз-түні,
Ұлардай қатын-бала шулағаны.
Алмасам ерлер кегін қапы кеткен,
Әкеден Бердіқожа тумағаны!».

«Жөн-ақ, – деп дауыстады Көкжал Барақ, -
Қашанғы отырамыз енжар қарап?
Қасықтап қанымызды ішіп бітті,
Қазақтың ту сыртынан қанжар қадап!».

Абылай бұл сөзден соң кідірмеді,
Ызасын төкті жүрек түбіндегі:
«Қалмаңдар обалына жазықсыздың,
Көкке ұшыр Садыр иттің күлін!» – деді.
Аттанды Бердіқожа, Көкжал Барақ,
«Аруақ!» деп іштерінен күбірледі.
Тазы иттей жылмаң қаққан жүйріктердің,
Кең дала тұяғынан дүбірледі.
Жүйткіді жер бетімен ұшқан құстай,
Бірдей боп желгені мен жүгіргені.

ІҮ

Тиіпті екі батыр таң сызғаннан,
Жері жоқ Садырдың да қамсыз қалған.
Сақадай сай тұрыпты қырғыздар да,
Күн бұрын хабар алып жансыздардан.

Кенеттен айғай салып, аттандады,
Жаңғырды Алатаудың жақпарлары.
Лап қойды жан-жағынан қалың қырғыз,
Қазаққа атой салған шатқалдағы.
Төбеден жай түскендей жауды келіп,
Сауылдап таудың тасы қапталдағы.
Қоршауға түсіп қалған қазақ қолы,
Арландай аласұрды қақпандағы.
Көк өзен күркіреген қан боп ақты,
Бауырдан қызыл суды ат жалдады.

Дүние айғай-шудан тұншығардай,
Шошынып орман-тоғай сыңсығандай.
Аңырып шың басынан қарап тұрған
Аңның да көзден жасы ыршығандай.
Артына Алатаудың жасырынып,
Қорғанды ұясынан күн шыға алмай.
Қырқысқан, кескілескен қазақ-қырғыз,
Түрі жоқ табиғаттан қымсынардай.

Жыртықштан қиын адам жауласқаны,
Жығылды жұлқысқанның қан басқаны.
Бір-бірін ұмар-жұмар бүктеп жатты,
Жекпе-жек, бетпе-бет кеп қармасқаны.
Барақтың көк тұлпары омақасып,
Қырсықтың осы болды жармасқаны.
Ажалдың қазығына байланғандай,
Батырдың қарауытты таңғы аспаны.
Қоршауда қалып қойды Көкжал Барақ,
Қиналды құтқара алмай жолдастары.
Ұмтылды Бердіқожа мұны көріп,
Ытқытып астындағы Керқасқаны.
Қияқтай қиып түсті сілтегенін,
Жарқылдап оңды-солы алдаспаны.

Қым-қуыт, қырғын, ойран-топырдағы,
Ерлердің жанталасып жатыр бәрі.
Жапырып, жайпай соғып, бұзып-жарып,
Бараққа Бердіқожа жақындады.
Қырғыздар көлденеңдеп жібермеді –
Тұс-тұстан найза, қылыш сатырлады.
Білген соң бұл қатерден құтылмасын,
Барақтың тау жаңғыртты ақырғаны.
Қашырды айқасқанның зәре-құтын,
Жаралы жолбарыстай атылғаны.
Қойсын ба жан-жағынан қамағандар,
Жұлмалап, иттей талап тақымдады.
Булықты ылаж таппай Бердіқожа,
Мойнында кететіндей батыр қаны.

Барақ та айғай салды көріп мұны,
Сөйлеуге бір-екі ауыз келіп тілі.
Сүйеп тұр қан саулаған құр сүлдерін,
Батырдың сүйегінің беріктігі:

«Қайтесің, қарайлама, таста мені,
Алланың салғаны осы басқа! – деді.
Бұзып шық мына шепті, Бердіқожа,
Әйтпесе қырыламыз босқа! – деді.

Хабарла Абылайға мен өлді деп,
Келмеске қапияда жөнелді деп.
Боршалап қарға-құзғын қызыл етін,
Қарқылдап қуанышқа кенелді деп!».

Көкжалдың мына сөзі миын қарып,
Өртенді аш өзегі күйіп-жанып.
Ат басын еріксізден кері бұрды,
Талқандап қалың топты киіп-жарып…

Ү

Құлашын тар шатқалда жаза алмады,
Қырылды баудай түсіп қазақ жағы.
Мінсе де желден жүйрік тұлпарларға,
Тәңірдің жазуынан оза алмады.

Тағдыры қисық тартып, қырын басты,
Әйтпесе ерлер бүйтіп қырылмас-ты.
«Кетті, – деп, – қазық мойын қазақ аман,
Тұс-тұстан санын соғып, шуылдасты».

Ерлігі Бердекеңді атақты еткен,
Дұшпанын ерегескен тапап кеткен.
Ерекше мойны ұзын болғандықтан,
Қырғыздар «қазық мойын» атап кеткен.

Ізі жоқ көкте таңғы жұлдыздардың,
Сызы бар соққан желде түнгі ызғардың.
Бетке алып кең даланы тартып кетті,
Қоршауын бұзып шығып қырғыздардың.

Жосылып шапқан сайын қалды қанды із,
Соңында сарбаздары – андыз-андыз.
Барақтан айырылған Бердіқожа,
Жаралы жолбарыстай жортты жалғыз.

Сілкінтіп ат дүбірі қара жерді,
Қан майдан тау астында қала берді.
Езіліп етжүрегі келе жатыр,
Еріксіз жауға тастап Барақ ерді.

Өксиді, қанжылайды, өкінеді,
Кетердей қақ жарылып көкірегі.
Қазақтар қырғын тапқан шатқалдағы,
Қанды өзен көз алдында көпіреді…

ҮІ

Залымға зауал жетпей тоқтамас-ты,
Садыр мен Жайыл жауыз кекке басты.
Кескілеп қолға түскен батырларды,
Басынан оба тігіп шектен асты.

Жалғанның ойлап тұрсақ сүргіні көп,
Құлатар терең жарға бір күні кеп.
Болмаған мұсылманда бұл сұмдықты,
Атайды халық «Жайыл қырғыны» деп.

Айналып баспасын деп бұл араны,
Қалады сөйтіп «Келде мұнараны».
Қырғыздың атын естіп уансын деп,
Қазақтың баласының жылағаны.

Мазақтап өлгендерді қарқылдады,
Ақылы ашуынан артылмады.
Келмеді ешбірінің қаперіне,
Артында Абылайдай хан тұрғаны.

Есіріп, ерегесіп, дес бермеді,
Жыртқыштай дүлейленіп төске өрледі.
Қайтпайтын қайқы қылыш Бердіқожа,
Қайырылып соғатынын ескермеді.

Қопаның өрт қойғандай қамысына,
Қазақтың қатты тиді намысына.
Ұқпады төбесінен қырғи төнсе,
Торғайдың қашатынын жан ұшыра.

Барақтың ел естіді өлгендігін,
Құтылып Бердіқожа келгендігін.
Кеулеген кең даланы суық хабар,
Абылайға жетті барып желден бұрын.

Құдайдан безді Садыр неге бұлай?
Хабардың мына келген жаманын-ай!
Бастарды қорлағанын естігенде,
Ордадан атып шықты хан Абылай!

Ашынған қаһар шашты хан айбары,
Қырғызды шаппақ болып қалай-дағы.
Батырлар алыс-жақын атқа қонды,
Даланың дүр сілкініп бар аймағы.

Жүдеткен елдің сөзі жанды жеген,
«Барақты жауға тастап келді» деген.
Қол жинап Ұлы жүзден жер қайысқан,
Аттанды Бердіқожа алдыменен.

Бұл хабар түршіктірді қалың елді,
Ат жетер жердегінің бәрі келді.
Амал не, Абылайдың келе алмайды,
Қабанбай, Бөгенбайдай серігі енді.

Сарқырап аққан судай өмір өткен,
Бұл күнде хас батырдың көбі кеткен.
Қаптаған қара ормандай сол ерлерді
Іздесе таба алмайды төңіректен.

Мінгізіп көк шолаққа тепектеген,
Алады ажал бір күн жетектеген.
Жоңғарды талқан етіп жеңгенменен,
Қысып тұр орыс-қытай екі өкпеден.

Қасқырдай ұяласын тамақтаған,
Қырғыздың түрі мынау жалақтаған.
Қажыған ауыр ойдан хан Абылай,
Бақсыдай аласұрды алақтаған…

Атойлап, ту көтеріп қақ ортадан,
Байғозы батыр жетті Сарыарқадан.
Баймұрат нор Зайсаннан бастап келді,
Ерлерді соңына ертіп ел алқаған.

Басталды ақ ордада хан кеңесі,
Бас қосып батырлармен келген осы.
Абылай сөз қозғады – одан бұрын,
Белгілі тірі жанның ләм демесі:

«Емес бұл бар қырғызды жазғырғаным,
Көрдіңдер Садыр сайтан азғырғанын.
Абылай атым өшсін дәл осыдан,
Өзіне көрсетпесем өз қылғанын!

Жетеді жағамызды қандағаны,
Садырдың соғыс болды таңдағаны.
Жыланды үш кессе де кесерткелік,
Боларын ессіз шіркін аңдамады!».

Таңдайы шешендердің тақылдады,
Хан сөзін бірауыздан мақұлдады.
Дегенде «Аттаныңдар!» сарбаздардың
Сарт етіп ерге тиді тақымдары.
Сырғыған жер бетімен қалың бұлттай,
Қырғызға қазақ қолы жақындады.

Тапқанда іздеп «Келде мұнараны»,
Қарауға дәті ешкімнің шыдамады.
Мойнына кісесін сап, шырайналып,
Абылайдың ұмытылмас жылағаны.
Ақбозын аруақтардың жолына атап,
Алладан шындап медет сұрағаны.

Дұға қып бастан соққан мұнараға,
Күңіренді қалың қазақ сол арада.
Долданып, ашынған ел дүниенің,
Кім білсін күл-паршасын шығара ма!?

Тосыннан құйын келіп үйіргендей,
Қырғызды қазақ шапты бұйым көрмей.
Ұшырып күлін көкке ұйпап кетті,
Үгіткен бір уыс дәнді диірмендей.

Жаралы киіктердей қан сорғалап,
Сай-сайға қырғыз қашты жан сауғалап.
Садырдай сойқандардың кесірінен,
Қашанда қарапайым ел сорламақ.

Қарасын Абылайдың көрген жерде,
Зымырап Садыр қашты белден-белге.
Ызалы арыстандай Бердіқожа,
Кірсе де құтқармады көрден-көрге.

Қырғызды қарсыласқан қойдай қырып,
Садырды қуып жетті қоймай жүріп.
Құлатып жекпе-жекте ат үстінен,
Қылышпен бетін тілді айдай қылып.

Жатқанда жасырынып Қайыңдыда,
Ұстады тырп еткізбей Жайылды да.
Екеуін хан алдына алып келді,
Қанатын қарақұстай қайырды да.
Көргенде Садыр сұмды Абылайдың
Ашуы тұла бойға жайылды да:
Тартқызып екі жаққа атқа байлап,
Жіберді бұтын қаққа айырды да.

Шағында дарға асылып жасы келген,
Жайылдың бір-ақ шықты басы көрден.
Босатып қоя берді ант алды да,
Қаптаған нөкерлерін қасына ерген.

Мойнымда кетпесін деп халық қаны,
Абылай оң мен солын парықтады.
Шақырып қырғыздардың Кебек биін,
Екі елдің шекарасын анықтады.
Есенқұл қашып кетті Қашқар асып,
Бойына найза, қылыш дарытпады.

Қуғанмен кек таусылмас қырғыздағы,
Аяды – кінәсізді қырғызбады.
Көп еді қолы қанды құныкерлер,
Соларды қолды-аяққа тұрғызбады.
Айдады тұтқындарды жіпке тізіп,
Артына мойындарын бұрғызбады.
Қазақтар қайтқаннан соң райынан,
Қырғыздар төмен түсті шың-құздағы.
Абылай аманатқа алып кеткен,
Шашылды әр ауылға ұл-қыздары…

Етпесе ел төрелік болған жайға,
Кім білер кімнің басы қалған қайда?
Сол жолы келген екен Сарыарқаға,
Әкесі Шөже ақынның Қаржаубай да.

Шұбырып көш соңында шаңға бөккен,
Ойылып табандары зорға жеткен.
Армандап Алатауды бір көруді,
Өмірден соқыр Шөже зарлап өткен.

ҮІІ

Тұра ма тірлік өшпей, дүние көшпей,
Өткен күн қайтып саған үндеместей.
Құның жоқ көк тиындық кім болсаң да,
Халқыңмен от пен суды бірге кешпей.

Жақсыны жаратпаған текке Құдай,
Алысып, арпалысып өтті Абылай.
Түбіне тұңғиықтың көз жіберсең,
Хан бар ма қызмет еткен көпке бұлай?!
Абылай өлгеннен соң есін жиған,
Қырғыздың Есенқұлы жатпады жай.

Бұл кезде қыздай шұбап төркіндеген,
Сасыр бас сары орыстар еркіндеген.
Қазақтың маңдайынан бағы тайып,
Жел тұрса түңілігі желпілдеген.

Бітпеген ашу-кегін әлі сарқып,
Іледен асты қырғыз бері шалқып.
Жылыстап Жетісуға дейін жетті,
Қайтадан араздыққа желі тартып.

Есенқұл ат құйрығын бұлаңдатты,
Есіріп, елді шауып ылаңдатты.
Суырды қынабынан алдаспанын,
Күйініп Бердіқожа бұған қатты.

Қол жинап, жауар күндей күркіретіп,
Қырғызды түре қуды дүркіретіп.
Еріксіз ел күйзелді, қан төгілді,
Шошынған бала-шаға шыр-шыр етіп.

Келтіріп тасығанды тәубасына,
Мол қуды сол қуғаннан тауды асыра.
Өшіккен Есенқұлдан маза кетті,
Қара жер мұздай батып жамбасына.

Берсін бе атамекен – жерді қолдан?
Еліне Бердіқожа болды қорған.
Ағасы арқа сүйер – асқар тауы,
Ішінде батырлардың енді қалған…

ҮІІІ

Есенқұл жарылардай тұлан тұтты,
Қабарып шұбар беті жылан түкті:
«Қазақты қазық мойын өлтірмесек,
Көрдік, – деп, – көресіні бұдан тіпті!».

Ашуын буырқанған шашып-төгіп,
Батпайды айқасуға ашық келіп.
Қазаққа түнделетіп жорық салды,
Тамырын байқамаққа басып көріп.

Қырғыздар атқа қонып жүз қаралы,
Бетке алып жортып кетті түз-даланы.
Жасырын күндіз жатып, түнде жүріп,
Қырқадан қарауылдап, із бағады.

Бөрібай жол бастайды желе-жортып,
Қарақшы қандастарын келеді ертіп.
Жүрегі суылдайды үрей билеп,
Біле алмай не боларын және қорқып.

Кім еді жылмаң қаққан бұл Бөрібай,
Алшаңдап Көк тұлпарды мінгенін-ай?!
Қолында Бердіқожа тұтқын еді,
Табаны шеге батпас былғарыдай.

Бір күні күзетшіні қара басқан,
Бөрібай Көк тұлпарды міне қашқан.
Қуғанмен қыл құйрыққа шалдырмайды,
Жүйрік жоқ ол маңайда одан асқан.

Көк тұлпар сан бәйгеден дара келген,
Жарысып кете барған қара желмен.
Өкініп басын шайқап, бармақ шайнап,
Амалсыз Бердіқожа қала берген.

Бөрібай келе жатыр енді оралып,
Қолына қылпылдаған қанжар алып.
Қазақтың өлтіре алса хас батырын,
Қанжарын масайрамақ қанға малып.

Қорқаулар кек байлаған жүрегіне,
Сүңгиді қараңғылық түнегіне.
Қойнына Сарыарқаның бойлай кіріп,
Ілінді Шыңғыстаудың сілеміне.

Ұрыдай үн қатпайды түн жамылып,
Селт еткен тірі жан жоқ мұнда біліп.
Ауылдың қамсыз жатқан шырт ұйқыда,
Иттері қоя берді шулап үріп.

Мезгілсіз шақырмаған келді «қонақ»,
Тап берді қалың жендет қанды балақ.
Біледі Бердіқожа бар екенін,
Әп-сәтте ақ боз үйді алды қамап.

Көзінде түнмен бірге кек түнегі,
Есенқұл сыртта тұрып тепсінеді:
«Шық, кәне, батыр болсаң, Бердіқожа,
Өлетін күнің бүгін жетті!» – деді.

Сілкінтіп Бердіқожа қара түнді:
«Ер болсаң, елге тиіспе!» – деп ақырды.
Ажалға тура келген қарсы қарап,
Далаға атқан оқтай ол атылды.

Жаныған алдаспандай қайраққа сап,
Айқасты жалғыз өзі қайрат жасап.
Қоя ма қаптап кеткен көптің күші,
Бас салып, алды дереу байлап-матап.

Болған соң Есенқұлдың ойлағаны,
Қырғыздар аялдамай, тайғанады.
Қаптаса құлақтанып маңайдағы ел,
Емес пе сорларының қайнағаны.

Қазақтың қапы қалып арыстаны,
Тулады өн-бойында намыс қаны.
Байлаудан босатты да қолын ептеп,
Суырды көк семсерді қоныштағы.

Батырға емес шыбын жаны қайғы,
Жастығын ала жатса, налымайды.
Жіберді бүйірінен бір-ақ осып,
Мінгесіп келе жатқан Бөрібайды.

Құтылмақ қас-қағымда болып еді,
Семсермен бірнешеуін орып еді.
Кергілеп жан-жағынан алып кетті,
Қырғыздың қанға тоймас бөрілері.

Адам деп аямады ешкім оны,
Қылыштап, боршалады, кескіледі.
Батырдың ақтық рет ышқынғанын,
Қазақтан тірі пенде естімеді.

Жұлмалап қарға-құзғын жесін десіп,
Қарнына тығып кетті басын кесіп.
Ерлерді жоқтамасақ ел болғанда,
Көп сөйлеп, көпіреміз несін бөсіп?..

ІХ

Батырып сөзін көптің шымбайына,
Жоқтаған әйелдері жыл бойына.
Есіне түсірмесек сол ерлерді,
Алғандай бүгінгі ұрпақ кімді ойына?
Жоқтауды қаз-қалпында қайталайын,
Өлеңнің келіп жатса ыңғайына:
«Мінгені Бердекемнің Қара ала аяқ,
Жау шіркін кескілепті-ау аямай-ақ.
Дүние көшкені ме басымыздан,
Қайрылып артына бір қарамай-ақ.

Мінгені Бердкемнің Құла қасқа,
Құдайым не салмады мына басқа.
Қапыда жау қолынан қаза тапты,
Бола ма зар еңіреп жыламасқа?

Бердекем қорған болып қазағына,
Шыдаған бұл пәнидің азабына.
Қайыспас қара нардай қайран ерді,
Қырғыздың кез қылғаны-ай мазағына!?

Жоғалған Көк тұлпардың шоқтығын-ай,
Жабылған қырғыздардың көптігін-ай?
Аяғын аттап мұнда баспас еді,
Абылай, Төле бидің жоқтығын-ай?!

Жауыздар жеті түнде соқтығып-ай,
Абалап үрген иттің сақтығын-ай.
Жалғыздық көріп, жапа шекпес еді,
Бөгенбай, Қабанбайдың жоқтығын-ай?!

Өткен соң арманда не, армандама,
Қайнайды көкірекке толған нала.
Бердекем боршаланып өлмес еді,
Қасында Көкжал Барақ болғанда да?!».

Көп өтпей қайта киіп осы кепті,
Сұраусыз хан Кененің басы кетті.
Тағдырдың тәлкегіне қазақ түсіп,
Жотасын жайдың оты осып өтті.

Аңсаған Бостандықты үміт-сәби,
Қайғының қара талын бесік етті.
Әйтеуір көресіні көріп бақтық,
Басқаның басып кірген несі кетті?..

Х

Тауыпты Сарыарқада жаның дамыл,
Тербейсің рухыңмен дәміл-дәміл.
Басыңа сөзден соқтым бір ескерткіш,
Жан баба, ниетімді қабылда бұл!

Сөнгенмен от жүрегің мәңгі тоқтап,
Сен өткен сайрап жатыр қанды соқпақ.
Ажалға байлап беріп өз басыңды,
Қалыпсың аман-есен елді сақтап!

Кең дала құдіретіңе табынғандай,
Бұл күнде елесіңді сағынғандай.
Қорғапсың ұлан-байтақ атажұртты,
Қазақты тұтас жатқан бөліп-жармай.

Демегін төккен қаным тегін кетті,
Мұратқа сен жетпеген елің жетті!
Үш жүзге бөлінгенмен әншейінде,
Қазағың тілегі бір бөлінбепті.

Ежелгі елің де азат, жерің де азат,
Ордасын қайта тікті қалың қазақ!
Ортада Бәйтерегі көкке бойлап,
Жайнап тұр Астанадай төрің ғажап!

Бір күні менен-дағы қайтар екпін,
Келеді кереметті айта кеткім.
Рухыңды көргендеймін асқақтаған,
Басына көз жіберсем Бәйтеректің!

Киеңе, қасиетіңе сенім артам,
Ел болып, етек жапсақ сенің арқаң!
Ешқашан үзілмейді салған жолың,
Қиылып, қысқарғанмен өмір-арқан.
Атыңнан айналайын, Бердіқожа,
Аруағың – арттағыға әлі қалқан!..